روابط اقتصادي و سياسي جمهوري ارمنستان با جمهوري اسلامي ايران(1)

ارمنستان با توجه به معضلات ژئوپلتيک به شدت به مواد سوختي و کالاهاي ايران و نيز مسير ايران براي واردات و صادرات کالا نيازمند است و مسير ايران براي دسترسي آن کشور به آبهاي آزاد تقريباً حالتي استثنايي پيدا کرده است.استفاده مناسب از اين فرصت و در اختيارگرفتن بازارهاي ارمنستان به عنوان اقدامي درازمدت و پايدار- و نه اقدامي سودجويانه و کوتاه مدت-مي تواند تأمين کننده منافع جمهوري اسلامي ايران تلقي شود.
ارمنستان هرچند از جهت وسعت، جمعيت و طول مرز مشترک با ايران بسيار کوچک است و تاکنون نيز در ميان نخبگان و مردم کشورمان کمترين شناخت و حساسيت نسبت به آن بوجود آمده است؛ اما واقعيت اين است که اين کشور همسايه ايران با خصوصياتي چون محصور بودن درخشکي، محاصره توسط کشورهاي دشمن يا حداقل غير دوست، دارا بودن مذهبي متفاوت با کشورهاي منطقه و تنها همسايه مسيحي ايران، دارا بودن مهاجران فراوان در سراسر جهان و از جمله ايران داراي اهميت بالايي براي کشور ايران است که لزوم تدوين سياست خارجي و روابط همه جانبه متناسب با اهميت آن با لحاظ نمودن منافع ملي را کاملاً ضروري مي نمايد. لذا شناخت و بيان منافع ملي ايران در ارمنستان جزو ضروري ترين مقدمات در تدوين سياست خارجي ما محسوب مي شود که به طور مختصر بيان مي گردد.

1-تأثير تحولات کشورهاي همسايه بر يکديگر
 

در مورد ارمنستان، تداوم بحران قره باغ، باقي ماندن نيروهاي نظامي و استراتژيک روسيه در ارمنستان و علايق متضاد بازيگران منطقه اي و فرامنطقه اي در آن کشور بر حساسيت موضوع مي افزايد. طي سالها پس از استقلال ارمنستان و آذربايجان، علاوه بر 42 کيلومتر مرز مشترک ايران و ارمنستان، بيش از يکصد کيلومتر از مرز مشترک ايران و آذربايجان نيز در کنترل ارامنه قرار گرفته و در ايام درگيري فعال اين دو همسايه، سرايت درگيري هاي هوايي و توپخانه اي و سرازير شدن آورگان جنگي و ساير تبعات جنگ در مرزهاي ايران تجربه شده واحتمال تکرار آن نيز هست. همچنين رويکردهاي متفاوت دولت ارمنستان در مورد مناقشه قره باغ و ساير تحولات استراتژيک تأثيربسزايي بر منافع ملي ايران خواهد داشت، لذا وقوف کامل و حساسيت تام نسبت به تحولات اين کشور همسايه جهت تأمين منافع ملي ايران کاملاً ضروري است.

2-اهميت ژئوپلتيک ارمنستان براي منافع ايران
 

ارمنستان با محدوده سرزميني فعلي اش بين ترکيه و نخجوان در غرب و آذربايجان در شرق حايل شده است. اين موقعيت حايل از يک سو موجب شده تا ترکيه به عنوان يکي از مهمترين رقباي ايران در منطقه در تعقيب سياست پان ترکيسم و گسترش نفوذ خود در آذربايجان و کشورهاي آسياي مرکزي نتواند با ارتباط زميني مستقيم و به راحتي از امکانات گسترده خود بهره گيرد و ارمنستان سدي در برابر اين ارتباط گسترده بوده است و از سوي ديگر آذربايجان نيز براي ارتباط با نخجوان، مجبور است از خاک ايران استفاده کند.

3-ارمنستان مسير جايگزين براي ارتباط ايران با اروپا
 

در طي سالهاي گذشته مسير عراق به دليل وقوع جنگ عراق با ايران و مسير قفقاز به دليل رويکردهاي شوروي سابق بر روي ايران بسته بود و ترکيه به تنها مسير ارتباطي ايران با اروپا تبديل شده بود. اين نکته باعث فشارهاي ترکيه بر ايران با وقوف از اين محدوديت گرديده و ايران نيز اقدامات متقابلي را نمي توانست انجام دهد. با استقلال کشورهاي ارمنستان و گرجستان و برقراري امنيت نسبي در مسير رسيدن از مرزهاي ايران تا درياي سياه، اين مسير مي تواند جايگزين مناسبي براي مسير پيش گفته محسوب شود. از سال 1374 هجري شمسي با احداث پل ثابت بر روي رود ارس در مگري ارتباط دو کشور برقرار شده، ليکن جهت استفاده گسترده و حمل و نقل کالا و مسافر لازم است پل ديگري بر روي ارس احداث شود و تونل 25 کيلومتري گاجران براي عبو از گردنه هاي صعب العبور قفقاز کوچک احداث شود و همچنين جاده هاي ارمنستان و گرجستان نيز نياز به تعريض و بازسازي کامل دارد. اما تمامي اين اقدامات مقرون به صرفه بوده و تأثيرات ژئوپلتيک و سياسي مهمي براي جمهوري اسلامي ايران خواهد داشت.

4-ايران نقطه اتکاء ارمنستان
 

پس از فروپاشي شوروي و استقلال ارمنستان، اين کشور محصور در خشکي، بلافاصله با آذربايجان وارد جنگ شده و راه هاي ارتباطي بين آن دو بيش از ده سال است که قطع گرديده است. همچنين ترکيه از ابتداي استقلال ارمنستان، آن کشور را به علت کمک به ارامنه قره باغ مورد تحريم قرار داده و راه هاي ارتباطي ارمنستان به ترکيه همچنان مسدود است.
گرجستان به عنوان تنها همسايه شمالي طي سالهاي گذشته درگير نبردهاي داخلي و ناامن بوده است و هرچند در حال حاضر در مسير ترانزيتي ارمنستان- تفليس -درياي سياه امنيت نسبي برقرار است اما رويکردهاي متفاوت دو کشور و کيفيت نامناسب جاده هاي ارتباطي باعث شده تا مسير ايران به عنوان تنها مسير قابل اعتماد ارمنستان براي صادرات کالا و واردات مايحتاج ضروري مردم تلقي شود. چنين شرايطي ايران را به مهمترين نقطه اتکاي ارمنستان تبديل کرده و نفوذ ايران به طور طبيعي در اين کشور افزايش يافته است.

5-اشتراکات فرهنگي ايران و ارمنستان
 

ارمنستان داراي علايق فرهنگي و تاريخي فراواني با ايران است و ارامنه معتقدند در طول تاريخ در ميان قدرت هاي حاکم بر ارمنستان بهترين رفتار را از ايرانيان سراغ دارند. وجود 200 هزار ارمني در ايران به عنوان بزرگترين اقليت ديني که با کمال آزادي و در رفاه اقتصادي به سرمي برند و مقايسه وضعيت مناسب آنها با ارامنه ساکن در سراسر جهان حتي آمريکا و اروپا توسط مردم ساکن در ارمنستان باعث شده تا قاطبه ملت ارمني اذعان نمايند که ايران با وجود تفاوت مذهبي، قومي و زباني با ارامنه، بهترين برخورد را با آنها داشته است. اين ذهنيت عام در ميان ارامنه باعث شده تا ملت ارمنستان بهترين خاطرات و بيانات را نسبت به ايران و ايرانيان ابراز دارند. اين ذهنيت از طريق ارامنه ساکن در آمريکا، اروپا، روسيه، لبنان و ساير نقاط به اقصي نقاط جهان منتقل شده و باعث ايجاد ذهنيت مثبتي نسبت به ايران گرديده و در بسياري از موارد ادعاي معطوف به سخت گيري مذهبي و يا سياسي دولت ايران را خنثي نموده است.

6-ارمنستان حلقه اي از زنجيره مقابله با گسترش ناتو به شرق
 

گسترش ناتو به شرق و رسيدن آن به مرزهاي شمالي ايران به همراه حضور نيروهاي آن پيمان در مرزهاي شمالي غربي کشور(از طرف ترکيه) مي تواند باعث افزايش تهديد نسبت به ايران گردد ضمن اينکه اين حضور ارتباط ژئواستراتژيک ايران با روسيه را قطع و ايران را از مساعدت احتمالي روسيه در شرايط ضروري محروم مي سازد. روسيه، ارمنستان و ايران در مخالفت با گسترش ناتو به شرق هم نظر هستند و تنها گرجستان حلقه مفقوده پيوستگي سرزميني و تکميل اين مانع ژئواستراتژيک است که طي يک سال گذشته با فشارهاي روسيه و عدم تحقق وعده هاي متناوب غرب، در رويکردهاي گرجستان نيز تغييراتي ديده مي شود و موقعيت ارمنستان و حفظ رويکرد فعلي آن در برقراري و حفظ اين مانع عمده، نقش حياتي دارد و از اين جهت براي امنيت ملي ايران بسيار حائز اهميت است.

7-ارمنستان به عنوان ابزار فشار و اهرم تنظيم روابط با آذربايجان
 

دولت آذربايجان به شدت نسبت به روابط ساير کشورها و به خصوص ايران با ارمنستان حساسيت نشان مي دهد و در مقاطع مختلف ضمن ابراز اين حساسيت، با بزرگنمايي ارتباط ايران و ارمنستان، از آن براي تخريب وجهه ايران در ميان ملت آذربايجان بهره برده است. بعد مثبت وجود اين حساسيت اين است که باالگوسازي از روابط با ارمنستان مي توان جهت تنظيم روابط با آذربايجان و تغيير رويکردهاي آن کشور بهره گرفت.

8-ارمنستان به عنوان يک شريک تجاري
 

ارمنستان با توجه به معضلات ژئوپليتيک به شدت به مواد سوختي و کالاهاي ايران و نيز مسير ايران براي واردات و صادرات کالا نيازمند است و مسير ايران براي دسترسي آن کشور به آبهاي آزاد تقريباً حالتي استثنايي پيدا کرده است.استفاده مناسب از اين فرصت و در اختيار گرفتن بازارهاي ارمنستان به عنوان اقدامي درازمدت و پايدار- و نه اقدامي سودجويانه و کوتاه مدت-مي تواند تأمين کننده منافع جمهوري اسلامي ايران تلقي شود.
با توجه به متفاوت بودن فصل نياز به حداکثر انرژي برق در دو کشور ايران و ارمنستان، تبادل انرژي برق ميان دو کشور در مقاطع زماني متفاوت مي تواند ضمن برطرف نمودن بخش کوچکي از نياز ايران به انرژي برق در فصل تابستان، باعث افزايش همکاري دو کشور شود.

پي نوشت ها :
 

* عضو هيأت علمي و معاون پژوهشي دانشگاه آزاد اسلامي واحد ايلام

منبع:فصلنامه مطالعات آسياي مرکزي و قفقاز،سال پانزدهم ،دوره چهارم، شماره 56 زمستان 1385

/ج